افسانه یا واقعیت؟ بررسی ادعاهای رایج درباره برنج ارگانیک
در بازار مواد غذایی، هر برچسبی که واژه «ارگانیک» را یدک بکشد، ناخودآگاه تصویری از سلامت، کیفیت بالا و تولید مسئولانه را در ذهن مصرف‌کننده تداعی می‌کند. برنج ارگانیک نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما پرسش مهم این‌جاست: چند درصد از برنج‌هایی که با عنوان «ارگانیک» عرضه می‌شوند، واقعاً شرایط تولید ارگانیک را دارا هستند؟
واقعیت آن است که تولید برنج کاملاً ارگانیک، با استانداردهای واقعی و دقیق، در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر به‌شدت محدود است. در عمل، اغلب آنچه به‌نام برنج ارگانیک شناخته می‌شود، در بهترین حالت برنجی است که با میزان کمتری از سموم یا کود شیمیایی تولید شده است.
در این مقاله، با نگاهی دقیق‌تر به ادعاهای رایج درباره برنج ارگانیک، تلاش خواهیم کرد مرز میان واقعیت و تبلیغات را روشن کنیم.
برنج ارگانیک دقیقا چیست؟
برنج ارگانیک به برنجی اطلاق می‌شود که تحت نظارت نهادهای مستقل و براساس استانداردهای مشخص تولید محصولات ارگانیک، کشت و فرآوری شده باشد. این نوع برنج بدون استفاده از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌های مصنوعی پرورش می‌یابد. بیش از ۴۰ نوع سم متداول در تولید برنج معمولی، در مراحل تولید تا برداشت استفاده می‌شود که همه این سموم در پرورش ارگانیک برنج حذف می‌شوند.
به‌جای آن، از روش‌هایی همچون استفاده از کمپوست، کاشت گیاهان پوششی، تناوب زراعی و بهره‌گیری از حشرات مفید برای کنترل آفات استفاده می‌گردد.
برای اینکه برنجی واقعا ارگانیک باشد، باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
- داشتن گواهی‌نامه و بازرسی: تولیدکنندگان باید گواهی‌نامه رسمی داشته باشند. مستندسازی تمامی مراحل تولید و بازرسی سالانه برای گرفتن گواهی ضروری است. بازرسی‌ها شامل بررسی منابع بذر، وضعیت خاک، سلامت محصول، مدیریت آفات، سیستم‌های آبی، ورودی‌ها و نگهداری است.
- کیفیت خاک: یکی از مهم‌ترین قواعد ارگانیک، کیفیت خاک است. زمین باید حداقل سه سال قبل از برداشت محصول ارگانیک، از مواد ممنوعه مانند کودها و آفت‌کش‌های سنتزی پاک باشد.
- ممنوعیت‌ها: یکی از قواعد کلیدی، ممنوعیت استفاده از ارگانیسم‌های تغییر ژنتیکی (GMO) است. این ممنوعیت بخشی از تعهد به کشاورزی پایدار و طبیعی است و تضمین می‌کند که محصول کاملاً ارگانیک باقی بماند.
چرا تولید برنج کاملاً ارگانیک دشوار است؟
تولید برنج کاملا ارگانیک، به دلایل زیر معمولا بسیار سخت است.
۱. مقررات سخت‌گیرانه برای دریافت گواهی ارگانیک
تولیدکننده برای دریافت گواهی ارگانیک باید مطابق با مقررات مشخص اتحادیه اروپا (مانند مقررات EC 834/2007 و EU 2018/848) عمل کند. این فرآیند می‌تواند برای بسیاری از کشاورزان پرهزینه، زمان‌بر و پیچیده باشد. علاوه‌بر این، با توجه به محدودیت‌ها، امکان دریافت این گواهی‌نامه برای کشاورزان داخل ایران سخت و حتی غیرممکن است و قوانین داخلی برای تولید محصولات ارگانیک به‌اندازه قوانین بین‌المللی دقیق و قابل اجرا نیستند.
2. نیاز به تنوع کشت و تناوب زراعی
در تولید برنج ارگانیک، نمی‌توان هر سال در زمین فقط برنج کاشت. رعایت تناوب زراعی (از جمله کاشت گیاهان تثبیت‌کننده نیتروژن مانند لگوم‌ها) ضروری است، که ممکن است با الگوی کشاورزی سنتی و درآمدزایی مستمر برخی از کشاورزان در تضاد باشد.
3. مصرف بالای آب و محدودیت‌های زیست‌محیطی
برنج به‌طور طبیعی گیاهی آب‌دوست است و تولید آن نیازمند مصرف بالای آب است. از طرف دیگر، در تولید محصولات ارگانیک، باید از روش‌های آبیاری پایدار و کم‌مصرف استفاده شود تا اثرات منفی زیست‌محیطی کاهش یابد. این موضوع در مناطق کم‌آب، چالش‌برانگیز است.
4. لزوم استفاده از بذرهای ارگانیک و غیر تراریخته
در تولید ارگانیک، باید از بذرهایی استفاده شود که خود نیز گواهی ارگانیک داشته باشند. تأمین این بذرها، به‌ویژه در گونه‌های خاص یا سنتی، ممکن است دشوار باشد. لازم به ذکر است که استفاده از هرگونه بذر دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) کاملاً ممنوع است.
5. لزوم مستندسازی و قابلیت ردیابی کامل محصول
تمام مراحل از کاشت تا برداشت باید به‌طور کامل مستندسازی شوند تا بتوان گواهی ارگانیک را دریافت کرد. این مستندسازی دقیق، نه‌تنها بار اداری مضاعفی بر تولیدکننده وارد می‌کند، بلکه نیازمند سیستم‌های دقیق مدیریت اطلاعات است.
برنج گیلان
واقعیت بازار: چه نوع برنجی «ارگانیک» نامیده می‌شود؟
در بازار امروز، واژه «ارگانیک» به‌وفور و گاه بدون دقت علمی یا نظارتی استفاده می‌شود؛ به‌ویژه در مورد برنج. بسیاری از برنج‌هایی که با عنوان ارگانیک فروخته می‌شوند، در واقع تنها در شرایطی کمی سالم‌تر نسبت به کشت صنعتی معمول تولید شده‌اند، نه اینکه الزاماً تمام الزامات سخت‌گیرانه و رسمی تولید ارگانیک را رعایت کرده باشند.
در عمل، آنچه اغلب «برنج ارگانیک» نامیده می‌شود، شامل برنج‌هایی است که:
- در آن‌ها از کود شیمیایی کمتری استفاده شده و به اصطلاح، برنج طبیعی هستند.
- آبیاری نسبتاً تمیزتری داشته‌اند.
- در مناطقی دور از زمین‌های صنعتی کاشته شده‌اند.
برای مثال، برنج هاشمی ارگانیک، لزوما از قواعد کشت ارگانیک پیروی نمی‌کند، اما ممکن است سالم‌تر از برنج‌های معمول باشد.
تجربه ایرانی: وضعیت برنج ارگانیک در ایران چگونه است؟
اگرچه ایران ظرفیت‌های بالایی برای تولید برنج ارگانیک دارد، اما نبود حمایت‌های مؤثر، هزینه‌های بالا، فرآیندهای پیچیده گواهی‌گیری و نظارت ناکافی، موانع جدی در مسیر توسعه این نوع کشت هستند.
درحال حاضر، تولید برنج ارگانیک در کشور به‌صورت محدود و پراکنده انجام می‌شود. برای مثال، در سال ۱۳۹۴، طرح مکانیزه تولید برنج ارگانیک در ایستگاه تحقیقات کشاورزی بایع‌کلا شهرستان نکا اجرا شد. در این طرح، طارم هاشمی با عملکرد حدود ۸.۵ تن در هکتار تولید شد.
دولت در برخی موارد، تسهیلاتی برای تولید محصولات ارگانیک ارائه داده است، اما این تسهیلات کافی نیستند.
به‌طوری که برنج ارگانیک در ایران بسیار کمیاب و حتی می‌توان گفت نایاب است.
شاه برنج، نردیک‌ترین برنج به انواع ارگانیک
«شاه برنج» که در گویش محلی گیلکی به آن «شاه بَج» گفته می‌شود، نوعی برنج طبیعی و کمیاب است که به‌صورت خودرو و بدون کشت مجدد پس از برداشت اول رشد می‌کند. این برنج با کمی رسیدگی به عمل می‌آید و به‌دلیل رشد طبیعی و عدم استفاده از کود و سموم شیمیایی، از نظر عطر، طعم و ارزش غذایی در سطح بسیار بالایی قرار دارد.
شاه برنج دارای عطر و طعم عالی، دانه‌های بلند و نازک و خواص تغذیه‌ای بالا است. به‌دلیل کمیاب‌بودن و کیفیت بالا، شاه برنج معمولاً توسط کشاورزان برای مصرف شخصی نگه داشته می‌شود و در صورت عرضه به بازار، با قیمت بالاتری نسبت به سایر برنج‌ها عرضه می‌گردد.
بااین‌حال، لازم به ذکر است که شاه برنج هم لزوما به‌طور کامل از قوانین ارگانیک پیروی نمی‌کند، اما به هر حال، در میان گزینه‌های معمول، یک برنج طبیعی و سالم محسوب می‌گردد.
انواع برنج
برنج هاشمی کهیلا؛ انتخابی برای کیفیت و سلامت
برنج هاشمی کهیلا یکی از نمونه‌های شاخص برنج‌های ایرانی باکیفیت است. این برنج با دقت فراوان انتخاب شده و پیش از عرضه به بازار، تحت آزمایش‌های کنترل کیفیت قرار می‌گیرد تا از نظر عطر، طعم، پخت و سلامت، استانداردهای لازم را داشته باشد. ویژگی‌های برجسته‌ای مانند پخت مطلوب، قدکشیدن مناسب و عطر دل‌پذیر باعث شده‌اند برنج هاشمی گیلان کهیلا را محبوب می‌کند.
بااین‌حال، لازم است تأکید شود که برنج کهیلا در دسته برنج‌های ارگانیک قرار نمی‌گیرد. اگرچه در فرآیند تولید آن حساسیت‌های کیفی فراوانی رعایت می‌شود و محصول نهایی از نظر بهداشتی قابل اطمینان است، اما این محصول گواهی رسمی ارگانیک ندارد و از الزامات دقیق کشت ارگانیک پیروی نمی‌کند.